Water

Waterveiligheid: dijken en gemalen in de provincie Utrecht

De meest in het oog springende instrumenten om waterveiligheid in een gebied te garanderen, vormen de waterkeringen. In de praktijk gaat het dan om dijken en gemalen. Dijken zorgen er voor dat achterliggend land beschermd blijft tegen overstromingen. Gemalen zijn inrichtingen die het waterpeil van een gebied reguleren en zorgen dat de gewenste waterstand gehandhaafd blijft. Binnen de provincie wordt onderscheid gemaakt tussen primaire en regionale waterkeringen. Primaire waterkeringen zijn de dijken langs de grote rivieren. Het Rijk legt hiervoor de normen vast, het beheer ligt bij de waterschappen. In Utrecht gaat het hierbij om de dijken langs de Nederrijn, de Lek, de Eem en de randmeren van het IJsselmeer. In totaal ligt er ongeveer 80 kilometer aan primaire waterkeringen in de provincie. Regionale waterkeringen bevinden zich bijvoorbeeld langs kanalen en regionale rivieren. Deze zijn eveneens in beheer van de waterschappen. In de provincie ligt in totaal 578 kilometer aan regionale waterkeringen. Wat betreft gemalen in Utrecht, hier zijn er 187 van, waarvan er 116 in bedrijf. De provincie en waterschappen bepalen over het algemeen in samenspraak welke belangen en functies aan de waterkeringen worden toegekend. Op basis hiervan worden normen opgesteld over bijvoorbeeld de gewenste waterpeilen. [Bron: Special Staat van Utrecht (2023). Kennismaken met de wateropgaven in de Provincie Utrecht.]

Een kaart van de dijken in de provincie Utrecht

Waterkwaliteit: uitdagende Europese richtlijnen middels de Kader Richtlijn Water

Sinds het jaar 2000 is de zogeheten Kader Richtlijn Water (KRW) van kracht, uitgevaardigd door de Europese Unie. Ook Nederland heeft zich hieraan gecommitteerd en de bepalingen in de wetgeving verankerd. De KRW vereist dat de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater in heel Europa in 2027 op orde is en doelt op zowel de ecologische aspecten van water (vooral gericht op flora en fauna) als de chemische aspecten (verontreinigende stoffen). Recente metingen in Nederland wijzen in de richting dat we de gestelde normen niet overal op tijd zullen halen. Er is zeker sprake van verbetering van de waterkwaliteit, maar vooral het volgens sommigen strenge Europese ‘one-out-all-out’-principe, waarbij de waterkwaliteit pas als goed wordt beoordeeld als álle kwaliteitsaspecten gezamenlijk op orde zijn, blijkt in veel situaties in Nederland nog een te hoge lat. Voor de provincie Utrecht geldt bijvoorbeeld in 2022 dat met betrekking tot de chemische of ecologische kwaliteit van water, uitgaande van het one-out-all-out-principe, geen van de KRW-oppervlaktewaterlichamen aan de gestelde normen voldoet. Wordt specifiek naar de biologische kwaliteitselementen gekeken als onderdeel van de ecologische kwaliteit dan bevinden 9 van de 60 KRW-oppervlaktewaterlichamen zich in een goede toestand, 35 matig, 13 ontoereikend en 3 slecht. [Bron: Special Staat van Utrecht (2023). Kennismaken met de wateropgaven in de Provincie Utrecht.]

Een kaart van de gemonitorde wateren in de provincie Utrecht

Grenzen aan hoeveelheid op te pompen grondwater in zicht

Wat de drinkwaterproductie in de provincie Utrecht betreft, komen de grenzen aan wat hiervoor (op verantwoorde wijze) kan worden opgepompt, steeds meer in zicht. Dit brengt enerzijds het risico met zich mee dat in de toekomst huishoudens en bedrijven in tijden van droogte, op piekmomenten onvoldoende bediend kunnen worden. De vraag aan huishoudens is dan ook om wijs met drinkwater om te gaan. Anderzijds speelt de vraag of er voldoende drinkwater kan worden geproduceerd om nieuwe, nog te bouwen woonwijken te voorzien. Het aanvragen van nieuwe vergunningen hiervoor (bij de provincie) brengt strikte afwegingskaders in beeld. Bijvoorbeeld in hoeverre de bodem en natuur door een teveel aan oppompen uit evenwicht zou kunnen raken en in hoeverre er nog fysieke ruimte is binnen de provincie om extra waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden aan te wijzen. [Bron: Special Staat van Utrecht (2023). Kennismaken met de wateropgaven in de Provincie Utrecht.]

Een kaart van grondwaterbescherming en wingebieden in de provincie Utrecht

Opgaven rond het afvoeren van afvalwater

Rioleringsstelsels die huishoudelijk afvalwater afvoeren, waren tot de jaren zeventig van de vorige eeuw ook gemaakt om regenwater af te voeren. Hierdoor komt, bij dit type stelsels, als het geregend heeft het afvalwater gemengd met hemelwater aan bij de rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s). Deze vermengingen leveren sterke schommelingen op in de vervuilingsconcentraties die door de rwzi’s moeten worden verwerkt en opgelost, waardoor er sprake is van milieubelastende inefficiëntie. Daarnaast speelt dat door het samengaan van regenwater en afvalwater in één rioleringssysteem er soms meer water moet worden afgevoerd dan waar het stelsel op berekend is. In het geval van bijvoorbeeld grote hoosbuien, die als gevolg van de klimaatverandering vaker voorkomen, geeft dit risico op ‘overstort’ waarbij vervuild water in openbare oppervlaktewateren terecht komt. Genoemde problemen geven urgentie aan het anders inrichten van met name de hemelwaterafvoer. [Bron: Special Staat van Utrecht (2023). Kennismaken met de wateropgaven in de Provincie Utrecht.]

Een kaart van rioolwaterzuiveringsinstallaties in de provincie Utrecht

Gemeentelijke wateropgaven verbreed

Gemeenten raken in toenemende mate betrokken bij het klimaat- en waterproof maken van de verstedelijkte gebieden. Sinds 2017 zijn ze in het kader van het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) ook verplicht om, samen met de waterschappen, zogenaamde klimaat-stresstesten uit te voeren. Knelpunten op het gebied van wateroverlast moeten in kaart gebracht worden, evenals de mogelijke gevolgen van andere weersextremen zoals uitzonderlijke droogte en hitte. Het nieuwe aanleveringsmoment voor de stresstesten is 2025. Centrale input voor de testen vormen de nieuwe KNMI-klimaatscenario’s die in oktober 2023 zijn uitgekomen. Hierin staat uitgewerkt welke weersomstandigheden er de komende 50 tot 100 jaar verwacht kunnen worden op lokaal niveau. Differentiëren naar gemeenten apart is van groot belang. Gemeenten hebben alle hun eigen wateropgaven. Het noordoostelijke deel van de provincie Utrecht heeft bijvoorbeeld, als gevolg van hoogteverschillen, te maken met grotere hoeveelheden neerslag per jaar dan het zuidelijke deel van de provincie. Ook de mate waarin een gemeente verstedelijkt is, speelt een rol bij de mate waarin de hitte ’s nachts kan blijven hangen. [Bron: Special Staat van Utrecht (2023). Kennismaken met de wateropgaven in de Provincie Utrecht.]