Participatie en cohesie

Nieuwe typologie gemeenten: provincie Utrecht rijk aan ‘welvarende woongemeenten’ 

Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) heeft in 2021 een nieuwe systematiek geïntroduceerd om gemeenten in te delen. Dit heeft ze gedaan omdat gemeenten een steeds centralere schakel vormen vanuit het Rijk in de benadering van maatschappelijke opgaven. Decentrale partijen kunnen volgens SCP beter bediend worden vanuit het Rijk als er niet gewerkt wordt met een ‘gemiddeld beeld’ van gemeenten, maar met een indeling die verwijst naar belangrijke kenmerken van bewoners in relatie tot maatschappelijke opgaven.

De indeling waar het SCP mee komt, omvat vier groepen: kleinschalige gemeenten, overwegend kleinstedelijke gemeenten, universiteitssteden en welvarende woongemeenten. Alle Nederlandse gemeenten zijn volgens deze systematiek ingedeeld1. 

Kleinschalige gemeenten

Provincie Utrecht

  • Binnen provincie Utrecht gaat het om 12 van de 26 gemeenten en 25% van de provinciale bevolking. Het betreft Bunschoten, IJsselstein, Lopik, Montfoort, Oudewater, Renswoude, Rhenen, Veenendaal, Vijfheerenlanden, Wijk bij Duurstede, Woerden en Woudenberg. 

Landelijk 

  • Dit type gemeente komt in heel Nederland het vaakst voor (58%) en omvat ruim een derde van alle Nederlanders (36%). De provincie Utrecht wijkt af van dit beeld omdat slechts 25% van alle inwoners in dit type gemeente woont. 

Algemene kenmerken

  • Met een gemiddelde omvang van iets meer dan 30.000 inwoners gaat het hier om de naar inwonertal kleinere gemeenten.
  • Een groot aandeel inwoners woont in traditioneel gezinsverband, relatief weinig inwoners wonen alleen en ook eenoudergezinnen komen relatief weinig voor.  
  • Relatief veel inwoners hebben een laag opleidingsniveau, maar als het gaat om het inkomen is het beeld gemiddeld; zowel uitschieters naar boven als naar beneden komen niet zo vaak voor. Dat het vermogen toch vrij hoog is, wijst mogelijk op een groot aandeel woningbezitters.
  • Weinig inwoners hebben een migratieachtergrond.  
  • Bevolkingssamenstelling kan als relatief homogeen en traditioneel worden omschreven. Een groot aandeel van de bewoners (35%) is actief als vrijwilliger. Relatief weinig inwoners zijn eenzaam. 

Overwegend kleinstedelijke gemeenten

Provincie Utrecht

  • Binnen provincie Utrecht gaat het om 3 van de 26 gemeenten en 21% van de provinciale bevolking. Het betreft Amersfoort, Nieuwegein en Zeist. 

Landelijk 

  • Dit type gemeente komt in Nederland 87 keer voor (25% van alle gemeenten), maar omvat tegelijkertijd bijna een derde van alle Nederlanders (32%). De provincie Utrecht wijkt af van dit beeld omdat slechts 21% van alle inwoners in dit type gemeente woont. 

Algemene kenmerken

  • Bestaat overwegend uit gemeenten die een stedelijk woonmilieu bieden op een kleinschaliger niveau dan wat vaak onder een stad wordt verstaan. 
  • Vaak woongemeenten in de nabijheid van grotere steden of om gemeenten met een regionale centrumfunctie. 
  • Relatief veel personen met een laag opleidingsniveau, een laag inkomen en weinig eigen vermogen. Er zijn relatief veel inwoners met schulden en/of die WAO-uitkering ontvangen. Daarmee herbergen deze gemeenten relatief veel kwetsbare bewonersgroepen.  
  • Relatief weinig inwoners doen vrijwilligerswerk. Ongezonde leefstijlen komen hier relatief vrij vaak voor en er wonen relatief veel inwoners met een lichamelijke beperking. Ook zijn relatief veel inwoners eenzaam. 

Universiteitssteden

Provincie Utrecht 

  • Binnen de provincie Utrecht gaat het hier om de gemeente Utrecht en omvat 26% van de provinciale bevolking. 

Landelijk 

  • Omvat in Nederland 17 gemeenten en daarbij een kwart van de Nederlanders (25%). De provincie Utrecht (met 26% inwoners in een universiteitsstad) wijkt daarmee niet af van het landelijk gemiddelde. 

Algemene kenmerken 

  • Inwoners zijn relatief jong en wonen vaak alleen. 
  • Samenstelling is divers: tegenover een groot aandeel inwoners met een laag inkomen, schulden en/of een WW-uitkering staat ook een groot aandeel hoogopgeleiden. 
  • Gemiddeld heeft ruim een derde van de inwoners een migratieachtergrond (34%).  
  • Relatief weinig inwoners doen vrijwilligerswerk (26%) 
  • Net als bij de overwegend kleinstedelijke gemeenten ligt ook hier het aandeel rokers hoog en zijn veel mensen eenzaam, maar overgewicht komt hier juist relatief weinig voor. 

Welvarende woongemeenten

Provincie Utrecht 

  • Binnen de provincie Utrecht gaat het om 10 van de 26 gemeenten en 28% van de provinciale bevolking. Het betreft: Baarn, De Bilt, Bunnik, Eemnes, Houten, Leusden, De Ronde Venen, Soest, Stichtse Vecht en Utrechtse Heuvelrug. 

Landelijk 

  • In heel Nederland gaat het om 46 gemeenten van dit type en 8% van het totaal aantal inwoners. De provincie Utrecht wijkt sterk af van dit gemiddelde doordat het hier om 28% van de totale bevolking gaat. 

Algemene kenmerken 

  • Qua gemiddeld inwonertal onderscheidt dit type zich niet van de kleinschalige gemeenten.  
  • Gemiddeld genomen zijn de inwoners op hoge leeftijd en vooral welvarend. Het aandeel huishoudens met hoge inkomens is hoog, net als het vermogen. Het aandeel hoogopgeleiden ligt hier nog hoger dan in de universiteitssteden.  
  • Gemiddeld genomen hebben inwoners een gezonde leefstijl, zoals blijkt uit het lage aandeel rokers en mensen met overgewicht. Ook zijn relatief weinig mensen eenzaam. Vrij veel bewoners doen vrijwilligerswerk (33%). 

Bron: SCP (2021), Vier typen gemeenten. Een laagdrempelig instrument om de belangrijkste verschillen tussen gemeenten een plek te geven in SCP-onderzoek.  

Vrijwilligerswerk en verenigingsleven in de sport onder druk

Ondanks dat sport altijd de grootste ‘vrijwilligerssector’ is geweest, komt volgens het RIVM het vrijwilligerswerk in de sport onder druk te staan. Zij wijt dit aan de behoefte aan flexibiliteit die niet alleen door de sporter gewenst wordt, maar ook door de vrijwilligers. Vrijwilligerswerk wordt steeds meer gedaan als we het flexibel kunnen invullen en als het past bij onze interesses.  Daarnaast hebben de veranderingen in onze samenleving, zoals individualisering, vergrijzing en nieuwe vormen van sportaanbod, een mogelijke impact op de nederlandse sportverenigingen en het daarbij horende verenigingsleven. Sinds 2003 is het aantal sportverenigingen in Nederland met meer dan tien procent gedaald en in 2019 is door het Mulier Instituut vastgesteld dat een vijfde van de Nederlandse sportverenigingen kwetsbaar is voor de toekomst, waardoor een verdere daling van het aantal verenigingen is te verwachten. Ongeveer vier op de tien sportverenigingen in Nederland maken zich nauwelijks zorgen om het voortbestaan van de vereniging en zien de toekomst van hun vereniging (zeer) zonnig in (44%). Bijna de helft van de verenigingen (45%) ziet de toekomst niet positief in, maar is ook niet somber. De meeste van deze verenigingen geven aan uitdagingen te zien voor het voortbestaan van de vereniging, maar verwachten dat ze de uitdagingen aankunnen. Kleine verenigingen (≤ 100 leden, 15%), met binnensporten (12%) en zonder eigen accommodatie (16%) zijn het vaakst negatief over hun toekomst. Het aandeel sportverenigingen dat de toekomst van de vereniging negatief inziet is de afgelopen tien jaar bijna verdubbeld (van 6% in 2009 naar 11% in 2019).

Bron: www.mulierinstituut.nl/onderzoeksthemas/aanbieders/toekomstbestendigheid-sportverenigingen, RIVM (2018); Toekomstverkenning sport, Trendscenario

WhatsApp-buurtpreventie blijft groeien

Onderzoek naar WhatsApp-buurtpreventiegroepen laat zien dat deze vooral een bijdrage leveren aan de sociale cohesie van de buurt. Buurtbewoners leren elkaar beter kennen via de WhatsAppgroepen en krijgen meer contact met elkaar. Dit kan uitmonden in zowel digitale spin-offs (zoals facebookgroepen) als initiatieven zoals buurtbarbecues. Daarnaast kunnen de WhatsApp-buurtgroepen volgens de onderzoekers een positieve bijdrage leveren aan de verbinding tussen buurtbewoners en de politie. Volgens de website WABP blijft WhatsApp Buurtpreventie groeien in Nederland. Halverwege 2021 hebben 9.000 groepen zich geregistreerd via deze site. Wanneer je uitgaat van 70 deelnemers per groep (als naar eigen zeggen een zeer voorzichtige inschatting aan de hand van een peiling onder beheerders) hebben we het over 630.000 Nederlanders die hun buurt veiliger maken middels de Buurt WhatsApp.

Bron: https://www.wabp.nl/?s=provincie (geraadpleegd 19 juli 2021), Politie & Wetenschap (2018); Doe-het-zelfsurveillance. Een onderzoek naar de werken en effecten van WhatsApp-buurtgroepen. 

Energietransitie: nieuwe vormen van bewonersparticipatie

In buurten waar veel dezelfde (koop)woningen staan, kan het lucratief zijn om samen verduurzamingsactiviteiten te starten. Als groep bewoners kun je samen in zee gaan met leveranciers van zonnepanelen, warmtepompen en dergelijke om zo een gunstigere prijs te krijgen. Een neveneffect van de transitie is dan ook dat (buurt)bewoners zich in toenemende mate organiseren ten behoeve van een beter milieu. Een stap verder in deze vorm van bewonersparticipatie is de vorming van zogenaamde energiecoöperaties, die samen opgeslagen elektriciteits- of warmteoverschotten herverdelen. Bewoners raken op deze nieuwe manier verweven met elkaar, en minder met ‘de overheid’ als eindverantwoordelijke producent, zoals vroeger.

Bron: Staat van Utrecht (2019) Energietransitie in de provincie Utrecht

Mantelzorg

Relatief veel zwaar belaste oudere mantelzorgers in provincie Utrecht

In 2016  (Op moment van schrijven zijn geen actuelere cijfers beschikbaar. Deze worden in de 2e helft van 2021 verwacht) is 14,2% van de Nederlanders (vanaf 19 jaar) mantelzorger, een percentage dat sterk overeenkomt met dat van de provincie Utrecht (14,1%). Gekeken naar het aantal uur dat mantelzorgers gemiddeld zorg verlenen, valt op dat Utrechters het laagste uitkomen van alle Nederlanders met een gemiddelde van 9,4 uur per week. De meeste mantelzorguren worden gemiddeld gegeven door inwoners uit Flevoland (14,5 uur per week). Waar het gaat om ‘zwaar belaste mantelzorgers’ geldt bijna voor heel Nederland dat de leeftijdsgroep van 19-65 jaar zich gemiddeld zwaarder belast voelt dan de groep mantelzorgers van 65 jaar en ouder. Echter geldt dit niet voor mantelzorgers in Utrecht. Bij hen is de groep die zich zwaarbelast voelt groter onder de 65-plussers (15,9%) dan onder de 19-65 jarigen (14,4%). 

Bron: CBS (2020): 55-plussers over mantelzorg krijgen. (Statistische Trends), SCP (2020): Blijvende bron van zorg. Ontwikkelingen in het geven van informele hulp 2014-2019.

 

Mantelzorg: aantal en belasting naar provincie (2016)

 

Mantel-zorger

Mantel-zorger

Mantel-zorger

Zwaar belaste mantel-zorgers

Zwaar belaste mantel-zorgers

Zwaar belaste mantel-zorgers

 

Totaal

19 tot 65 jaar

65 jaar of ouder

Totaal

19 tot 65 jaar

65 jaar of ouder

 

%

%

%

%

%

%

Groningen

13,3

13,1

14,2

13

13,5

11,7

Friesland

13,9

13,5

14,9

11,9

12,5

10,4

Drenthe

14,6

14,9

13,9

18,1

18,2

17,8

Overijssel

15,5

15,7

14,8

12,1

12,2

11,5

Flevoland

14,3

14,2

14,7

16,3

16,3

16,1

Gelderland

14,7

14,7

14,8

13,6

13,7

13,1

Utrecht

14,1

13,6

16,1

14,7

14,4

15,9

Noord-Holland

12,2

11,7

14,4

15,1

15,4

14,4

Zuid-Holland

13

12,6

14,5

15,4

15,7

14,6

Zeeland

18,9

19,8

16,8

11,2

11,1

11,5

Noord-Brabant

16,2

16

16,6

13,8

14,3

12,4

Limburg

16,2

16,2

16,2

13,7

13,8

13,6

Nederland

14,2

14

15,2

14,2

14,4

13,6

* Mantelzorger: In deze definitie is een mantelzorger iemand die minimaal drie maanden mantelzorg verleent of minimaal 8 uur per week zorg verleent. Het betreft hier personen vanaf 19 jaar.

Bron: GGD, RIVM, CBS

Mantelzorg: ook toenemende vraag hulp bij psychische en psychosociale problemen

In 2019 ontvangt 10% van de 55-plussers in Nederland mantelzorg. Met het vorderen van de leeftijd neemt het percentage mantelzorgontvangers toe tot bijna een kwart van de 75-plussers. In de toekomst zal volgens het CBS de mantelzorg een nog belangrijker onderdeel gaan uitmaken van de zorgverlening in de vergrijzende Nederlandse samenleving. Geschat wordt dat bij de 75-plussers tussen 2018 en 2040 het aantal mantelzorgontvangers met ongeveer 70% zal toenemen tot 390.000. Naast de toename van het aantal ouderen dat mantelzorg nodig zal gaan hebben, is er ook sprake van toename aan mantelzorg-vraag bij mensen met psychische of psychosociale problemen. Mantelzorgers die aan deze groep ondersteuning biedt lopen een groot risico op overbelasting doordat zij vaak helpen omdat er niemand anders beschikbaar is (het netwerk van personen met een psychisch probleem is vaak klein) en hulpbehoevenden vaak alleen door hen geholpen willen worden.

55-plussers die momenteel nog geen mantelzorg ontvangen zijn gevraagd naar hun eventuele behoeften in de toekomst op dit gebied. 50% geeft aan graag de hulp te krijgen van een bekende als het gaat om huishoudelijke taken, zoals schoonmaken en boodschappen doen. Waar het gaat om persoonlijke verzorging zou 40% graag een bekende vragen en waar het gaat om medische verzorging 33%. De overigen zien liever dat iemand anders deze taken uitvoert, zoals een medewerker van de thuiszorg, een vrijwilliger of particuliere hulp.

Bron: CBS (2020): 55-plussers over mantelzorg krijgen. (Statistische Trends), SCP (2020): Blijvende bron van zorg. Ontwikkelingen in het geven van informele hulp 2014-2019

Sociale Kracht Monitor: Totaalscore participatie

De Sociale Kracht Monitor (SKM) meet op basis van representatieve enquêtes de mate waarin inwoners tevreden zijn over diverse aspecten van hun leefsituatie en leefomgeving. Het onderwerp participatie wordt gemeten aan de hand van vragen over werk, opleiding, mantelzorgactiviteiten, burenhulp en vrijwilligerswerk. Voor de deelnemende gemeenten gemiddeld is er in de periode 2019-2020 een score van 7,8 berekend op het gebied van participatie. Bovengemiddeld scoort de gemeente Houten met een 8,2. Ondergemiddeld scoren de gemeenten Nieuwegein (7,4) en Stichtse Vecht (7,6).

    Sociale Kracht Monitor (SKM) Totaalscore participatie

     

    2017

    2018

    2019

    2020

    De Bilt

    7,5

     

    7,8

     

    De Ronde Venen

     

    7,6

     

    7,8

    Houten

     

    8,2

    8,0

    8,2

    Nieuwegein

     

    6,9

     

    7,4

    IJsselstein

    7,6

     

    7,9

     

    Zeist

    8,0

     

    7,7

     

    Woerden

     

    8,0

     

    7,8

    Stichtse Vecht

     

    7,5

     

    7,6

    Vijfheerenlanden

     

    6,4

     

    7,7

    Regio Utrecht (*)

     

    7,5

     

    7,8

    Bron: Dimensus (2021) (*) Op basis van deelnemende gemeenten SKM

    Databank

    In de databank vindt u ondere andere de indicatoren:

    • SKM indicator participatie
    • SKM indicator sociale cohesie
    • SKM indicator eigen toezicht
    • SKM indicator buurttoezicht
    • SKM indicator feitelijke inzet
    • % vrijwilligerswerk

    Meer weten?

    www.waarstaatjegemeente.nl

    Dimensus. 2019. Sociale Kracht Monitor 2017-2018